Rośliny drzewiaste, do których należą drzewa, krzewy, krzewinki i pnącza to rośliny naczyniowe o wieloletnich zdrewniałych pędach. Często osiągają ogromne wymiary – wysokość i grubość oraz dożywają sędziwego wieku. W polskich lasach największą grubość osiągają topole (ok. 4 m pierśnicy), dęby (3 m), wiązy (2,9 m) i jesiony (2,2 m). Najwyższe z kolei są świerki pospolite osiągające nawet 55 m wysokości, potem jodły i buki 50 m.
Pojęcie pomnika przyrody zostało określone w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. W dokumencie tym określono, iż pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów. Pomnikami przyrody mogą być okazałych rozmiarów drzewa, krzewy rodzimych lub obcych gatunków, skały, źródła, wywierzyska, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na szczególną uwagę zasługują pomnikowe drzewa.
Drzewa jako pomniki przyrody podlegają „dożywotniej” ochronie, czyli do momentu ich samoistnego rozpadu, ale wyłącznie na terenach niezabudowanych oraz jeśli nie stanowią zagrożenia dla ludzi i mienia. Drzewa pomnikowe są to sędziwe drzewa wyglądające dostojnie i majestatycznie. Wyglądają pięknie, bije od nich moc i wielka energia. Niektóre są pozostałościami po puszczańskich czasach, a także są niemymi świadkami naszych dziejów i historii. Po wielu latach drzewa pomnikowe stopniowo zaczynają robić się słabe, chore i zamierające. Stają się wtedy domem i schronieniem dla wielu gatunków małych zwierząt, żyjących w spróchniałym drewnie. Niekiedy pomnikowym drzewem uznaje się drzewa owiane legendą lub związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi, panujące w krajobrazie lub wywołujące niezwykłe doznania estetyczne na skutek szczególnego kształtu pnia lub korony.
Wymiary drzew są ważnymi kryteriami do typowania drzew do ochrony w formie pomnika przyrody. Istnieją specjalne tabele określające obwód lub pierśnicę dla gatunków drzew jako granice wymagań dla pomników przyrody, dla przykładu:
• dąb szypułkowy: minimalna pierśnica 120 cm lub obwód 380 cm;
• buk pospolity: minimalna pierśnica 100 cm lub obwód 314 cm;
• lipa drobnolistna: minimalna pierśnica 100 cm lub obwód 314 cm;
• brzoza brodawkowata: minimalna pierśnica 70cm lub obwód 220 cm.
Pierśnica jest to grubość (średnica) drzewa, na wysokości 1,3 m (co mniej więcej odpowiada wysokości klatki piersiowej dorosłego człowieka). Jest to termin często używany w leśnictwie i dendrologii.
Na obszarze Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich rośnie ponad 100 drzew o wymiarach kwalifikujących je do miana drzew pomnikowych. Nie wszystkie z nich jednak znajdują się w rejestrach pomników przyrody. Obecnie w rejestrze PKWŁ figuruje 50 pomników przyrody.
Jednymi z najciekawszych drzew-pomników na terenie PKWŁ są:
• dąb szypułkowy o obwodzie pnia ponad 470 cm, rosnący w parku dworskim w Klęku;
• dąb szypułkowy „Boruta” w Łagiewnikach, w dzielnicy Rogi o obwodzie pnia 776 cm, obecnie w znacznej części złamany;
• jedna z najpiękniejszych lip drobnolistnych, rosnąca w Laskach koło Moskwy o obwodzie pnia 463cm;
• dąb szypułkowy „Jarosław” rosnący w parku dworskim w Byszewach o obwodzie pnia 580 cm;
• lipa drobnolistna w Poćwiardówce o obwodzie pnia 503 cm;
• wiąz szypułkowy w Niesułkowie o obwodzie pnia 402 cm;
• czereśnia w Niesułkowie o obwodzie pnia 307 cm;
• pomnik zbiorowy – aleja drzew znajdująca się wzdłuż drogi ze Zgierza do Strykowa na odcinku ok. 3 km, chroniąca 250 klonów srebrzystych (Acer saccharinum) o obwodach pni od 150 cm do nawet ponad 5 m.
Ustanowienie pomnika przyrody od sierpnia 2009 r. następuje w formie uchwały rady gminnej. Uchwała wymaga uzgodnienia z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska, należy określić nazwę pomnika przyrody, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony oraz zakazy dla niego właściwe umożliwiające prowadzenie ochrony obiektu. Wniosek o uznanie pomnika przyrody może złożyć każdy, zarówno osoba prywatna, stowarzyszenie, szkoła czy instytucja. Na każdym obiekcie, po uznaniu za pomnik umieszcza zieloną tabliczkę (dawniej czerwoną) z orzełkiem i napisem pomnik przyrody. Największą grupę pomników przyrody w Polsce stanowią obiekty przyrody ożywionej i pojedynczych drzew, grup drzew i alei.
Aby obiekt stał się pomnikiem przyrody należy:
- Zdobyć wniosek i akceptację właściciela gruntu, na którym rośnie kandydat na pomnik;
- Napisać wniosek o uznanie za pomnik przyrody i złożyć go w gminnych wydziałach ochrony środowiska;
- Do wniosku dołączyć szkic sytuacyjny lub mapę z zaznaczeniem obiektu, zgodę właściciela obiektu i dokumentację fotograficzną.
Po uznaniu obiektu za pomnik jest on już chroniony prawnie. Nie wolno ich niszczyć, uszkadzać, umieszczać reklam. Gdy drzewo pomnikowe starzeje się lub choruje otacza się je szczególną troską. Poddaje się leczeniu, cięciom pielęgnacyjnym poprawiającym kondycję, czasem wzmacnia się konary odpowiednimi podporami lub montuje wiązania czy siatki zabezpieczające przed gromadzeniem i gniciem liści w środku pnia. Wszelkie prace nie związane z jego konserwacją są zakazane.
W ostatnich latach na terenie PKWŁ objęte ochroną w postaci pomnika zostały drzewa:
• daglezja zielona rosnąca w Lesie Łagiewnickim, nieopodal siedziby Oddziału Terenowego PKWŁ, najokazalsze drzewo tego gatunku w całej Łodzi;
• 4 buki pospolite (odm. czerwonolistnej), dąb szypułkowy i klon jawor rosnące na terenie nieczynnego Oddziału Chorób Płuc dla Dzieci przy ul. Wycieczkowej w Łodzi;
• buk pospolity „Janek” o obwodzie pnia ponad 4 m, rosnący na terenie Szkoły Podstawowej 183 w Łodzi przy ul. Okólnej.
Warto podkreślić, że obecność drzew pomnikowych w krajobrazie jest szczególnie cenna. Pojedynczo rosnące wyróżniające się drzewa dostarczają szczególnie estetycznych wrażeń i wzbogacają lokalne krajobrazy. Ważna jest także ich znaczenie w przyrodzie, ponieważ zamierające drzewa o potężnych rozmiarach stają się ostoją dla wielu gatunków roślin, zwierząt lub grzybów.
Tekst i zdjęcia: Mateusz Starnowski
Materiały źródłowe:
- Andrzejewski H. i in. 2017: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich – informator przyrodniczo-turystyczny. Wyd. Zespół Parków Krajobrazowych Wzniesień Łódzkich, Łódź
- Autor nieznany, 2011: Jak Wojtek został pomnikiem – krótki przewodnik dla tropicieli pomników przyrody. Giżycko
- Gutowski J. M. i in., 2004: Drugie życie drzewa. Wyd. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka
- Kurowski J. K., 1998: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich – monografia. Wyd. Eko-Wynik, Łódź
- Pietrzak J., 2013: Kryteria wymiarowe dla drzew-kandydatów na pomniki przyrody. W: Zarządzanie ochroną przyrody w lasach. Wyd. Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi, Tuchola
