Czarny bez jest jedną z najstarszych roślin wykorzystywanych w ziołolecznictwie. Był znany już w średniowieczu. Jagody i kwiecie bzowe były pożywieniem już w czasach prehistorycznych. W Polsce czarny bez opisywany był już od XIV w. Roślina ta pojawia się także licznie w ludowych wierzeniach. Dawniej wierzono, że drzewo to posiada właściwości magiczne – jest łącznikiem między światem żywych i umarłych. Wedle ogólnych wyobrażeń ludowych pod krzakiem czarnego bzu siedzi zły duch (lub wiedźma) i dlatego takiego krzewu nie wolno wycinać ani wykopywać, ponieważ naraża to na wielkie nieszczęścia, dolegliwości , jak paraliż, gościec, połamanie lub uschnięcie ręki, a nawet śmierć. Dziś, choć nie jest już darzony taką czcią, pomaga nam wiernie w zwalczaniu rozmaitych dolegliwości.
Bez czarny (Sambucus nigra) jest dużym krzewem lub niewysokim drzewem z rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae), dorastającym zazwyczaj nie wyżej niż do wysokości 8 metrów. Charakteryzuje się szaro-brązową, podłużnie spękaną korą i nieparzystopierzastymi, złożonymi liśćmi. Posiada wielokrotny pień i szeroką kopulasto, gęsto ugałęzioną koronę. Kwiaty promieniste, 5-krotne, małe, białe lub kremowe z 5 żółtymi pręcikami i 1 słupkiem, owadopylne, o specyficznym zapachu, zebrane w płaskie, szczytowe baldachy o średnicy do 20 cm. Owocami są czarne, jajowate, lśniące, wielonasienne pestkowce długości 6-8 mm, zebrane w zwieszające się płaskie owocostany. Czarny bez kwitnie od połowy maja, w czerwcu, a czasem nawet w lipcu. Owoce dojrzewają od sierpnia do października. Spotykany jest często w zaroślach, na skrajach lasów, przy rzekach, na nieużytkach, miedzach czy w zadrzewieniach śródpolnych. Zarówno kwiaty, jak i owoce czarnego bzu posiadają właściwości lecznicze. Zaletą jest łatwy zbiór, z jednego drzewa można pozyskać dużą ilość surowców.
Flos Sambuci nigri (kwiaty bzu czarnego) zbieramy w okresie kwitnienia – od czerwca do lipca. Zawierają one dużą ilość flawonoidów, śluzy, garbniki, pektyny, a także potas, witaminę C i witaminy z grupy B. Kwiaty mają działanie przeciwzapalne, napotne, przez co obniżają gorączkę; moczopędne, pomagają w wydaleniu szkodliwych produktów przemiany materii, działają przeciwbakteryjnie, silnie wykrztuśnie, wzmacniają i uszczelniają naczynia krwionośne, natomiast rozszerzają naczynia wieńcowe. Kwiaty bzu czarnego są również stosowane w mieszankach ziołowych w onkologii i mięśniakach macicy. Przy leczeniu grypy, przeziębienia, kaszlu, nieżycie oskrzeli zalecane jest picie naparu po pół szklanki w ciągu dnia co 2-3 godziny. Ze świeżych kwiatów można wykonać syrop lub lemoniadę na upały z miętą i cytryną. Kwiatostany (same kwiaty bez szypułek) możemy także usmażyć w cieście naleśnikowym lub jako dodatek do wypieków.
Syrop z kwiatów bzu:
• około 70 baldachów bzu czarnego
• 5 cytryn
• 2 l wody
• 2,5 kg cukru
Kwiaty bzu obcinamy do garnka i zalewamy zagotowaną wodą z cukrem, dodajemy wyciśnięty sok z cytryn, mieszamy i odstawiamy na 2 doby w chłodnym miejscu, od czasu do czasu mieszając drewnianą łyżką. Następnie przecedzamy syrop i dokładnie odciskamy. Doprowadzamy do wrzenia i rozlewamy do słoików.
Fructus Sambuci nigri (owoce czarnego bzu) zbieramy dojrzałe od sierpnia do października. Suszymy w temperaturze nie wyższej niż 60°C. Suszone owoce wykorzystujemy do sporządzania odwarów Surowiec zawiera barwniki antocyjanowe (heterozydy, cyjanidyny), garbniki, flawonoidy, pektyny, cukry oraz witaminy i kwasy organiczne. Wykazują lekkie działanie przeczyszczające i słabe napotne. Owoce bzu czarnego mają również lekkie działanie moczopędne dlatego w medycynie ludowej uznawane są za skuteczne środki usuwające szkodliwe produkty przemiany materii. Surowiec może wspomagać i przedłużać działanie środków przeciwbólowych. Owoce czarnego bzu stosuje się je na zaparcia, stany ozdrowieńcze, gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne, kaszel, bóle nerwowe, nieżyt oskrzeli i krtani, skąpomocz, zatrucia, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego (lek wspomagający !), choroby alergiczne.
Sok z owoców czarnego bzu:
Świeże, dojrzałe owoce, po oczyszczeniu i umyciu ogrzewać w garnku mieszając, aż puszczą sok, można też gotować w wodzie przez 3-5 minut. Następnie rozciera się na miazgę i wyciska z nich sok, przepuszczając przez gazę lub płótno. Wyciśnięty sok po odstawieniu i przecedzeniu można pasteryzować, zagotowując z miodem (2 części miodu na 10 części soku) lub uzupełnić cukrem w stosunku 1:1. Po dodaniu cukru gotować jeszcze przez kilka minut. Następnie rozlać do słoików i butelek.
Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklance rozcieńczonego wodą soku (50 g soku uzupełnić gorącą wodą w szklance).
Jak zwykle zachęcamy do korzystania z surowców zielarskich możliwych do pozyskania w naturze.
Tekst i zdjęcia: Mateusz Starnowski
Materiały źródłowe:
- Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P. 2016: Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych – Słownik Adama Fischera. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław
- Witkowska-Żuk L. 2013: Flora Polski: Rośliny leśne. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa
- Karbowiak K., Sobański M. 2019: Zioła i rośliny lecznicze w Nadpilicznych Parkach Krajobrazowych. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego, Łódź
- https://rozanski.li/221/bez-czarny-sambucus-nigra-linne-w-fitoterapii-praktycznej-czas-zbioru-kwiatw/
